Zastanawialiście się kiedyś w jaki sposób rozwija się miasto w którym mieszkacie? Co miało wpływ na jego obecny kształt? A może niepokoi Was jego wygląd i spekulujecie do czego doprowadzą zmiany zachodzące obecnie w jego przestrzeni? Na te pytania postaramy się odpowiadać krok po kroku w serii artykułów poświęconych rozwojowi większości polskich miast (większości – bo są wyjątki takie jak na przykład Łódź).

Dzisiaj okiem architekta przyjrzymy się początkom osad oraz miast. Prześledzimy ich powstawanie aż do okolic XIX wieku. Napiszę o tym co wpływało na rozwój urbanistyczny większości polskich miast. Pamiętajcie, że nie każdy z opisanych elementów musiał wystąpić w Waszym mieście ale zapewne większość tak. Ich chronologia także mogła być inna. 🙂

Życzę Wam dużo satysfakcji  ze znajdowania tego wszystkiego Waszej okolicy!

Gród

Pierwsze polskie struktury siedliskowe były oparte na wzorcu grodu. Ich mury obronne miały owalnicowe kształty. Organizowały one zarówno przestrzeń, jak i hierarchię społeczną. Im ważniejszej przestrzeni broniły, tym były wyższe. Grody składały się z: od jednej do czterech odrębnych części połączonych bramami.    Przy głównym wjeździe tworzono zwykle większy plac o randze społecznej. Rozmieszczenie domów często było przypadkowe.

Starówki naszych miast: czyli o lokacjach pierwotnych i ich elementach podmiejskich.

Pierwsze lokacje pierwotne w Polsce miały miejsce w XIII wieku. Ich systemy prawne nie wpływały na układ przestrzenny miast choć obowiązywały w nich inne reguły prawne. (Dwoma podstawowymi systemami były te oparte na: prawie magdeburskim, gdzie właścicielem był król oraz książęcym, gdzie był nim lokalny władca.) Grody zwykle nie znalazły miejsca w strukturach przestrzennych lokacji.

Wzorzec przestrzenny lokacji pierwotnych był zaczerpnięty z form starożytnych. Była to zazwyczaj ortogonalna siatka zabudowy, na środku której znajdował się rynek. Kwartały wskazywały na hierarchiczność a mury jedynie zabezpieczały przed zewnętrznym wrogiem i stanowiły granicę miasta (rys. poniżej).

Najważniejszą rolę w miastach pełniły budynki użyteczności publicznej takie jak np. kościoły, ratusz, sukiennice. Kwartały miast tworzyła zabudowa mieszkalno-warsztatowa. Od frontu znajdował się budynek mieszkalny z usługą w parterze, który posiadał do 3 kondygnacji nadziemnych. 

Miasto lokacyjne wraz z otaczającymi je osadami, przysiółkami i przyległymi miasteczkami tworzyły całe struktury. Cechą charakterystyczną elementów podmiejskich było to, że ich forma wynikała często z uwarunkowań przyrodniczych. Kompozycja ortogonalna, należąca do ówczesnego kanonu piękna, była więc dostosowywana m.in. do zróżnicowanej wysokości terenu lub biegu rzek. Nadawało im to bardzo swobodny wygląd.

Do dziś z przestrzeni miejskich można wyodrębnić lokacje pierwotne i ich elementy podmiejskie. W wielu przypadkach są one wspólną częścią istniejących obecnie miast.

Lokacja wtórna – nowe miasto

Do pewnego momentu lokacje pierwotne dynamicznie i dość spontanicznie obrastały osadami. Na to zjawisko największy wpływ miał czynnik demograficzny. Lokacje pierwotne stawały się zbyt gęsto zamieszkane, więc od XV wieku zaczęły się przy nich pojawiać zaprojektowane i przemyślane przestrzenie, które nazywano lokacjami wtórnymi lub nowymi miastami. Często wiązało się to z niszczeniem zastanego układu przyrodniczego i unikaniem dostosowywania się do zastanych form krajobrazowych.

    Istniały dwa pomysły na rozwój miast:

• zamknięty, gdzie miasto otoczone było murami obronnymi. Przestrzenie te szybko jednak zapełniały się zabudową. Powodowało to brak możliwości dalszej rozbudowy a inwestycja stawała się nieopłacalna,
• otwarty. Lokacja typu otwartego była ze względów ekonomicznych dużo częściej stosowana. Często wytyczony był rynek; czasami nazywany Nowym Rynkiem; i najbliższa zabudowa- tworząc jedynie zalążek do dalszego projektowania przestrzeni w czasie.

---

Im późniejsze lata rozwoju miast będziemy analizować, tym zmiany w nich zachodzące stają się coraz bardziej dynamiczne. Jest to więc dobry moment aby na chwilę przerwać nasze rozważania i sprawdzić czy w naszej najbliższej okolicy odnajdujemy jakieś pozostałości grodów, lokacje pierwotne czy też nowe miasta. Życzę Wam powodzenia!

Bibliografia:

1. Biskupski P., Przekształcenia i rozwój przestrzeni Poznania oraz wybranych miast, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2013.
2. Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko, Wydawnictwo OWPW, Warszawa 2001.
3. http://www.kalisz.info/stare-mapy.html [data dostępu: 1.04.2020]
4. http://www.muzeumgniezno.pl [data dostępu: 12.04.2020]

Spis ilustracji:

• Rys. 1 Szkicowa rekonstrukcja grodu w Kaliszu, przypuszczalny wygląd (rysunek autorski)
• Rys. 2 Szkic lokacji pierwotnej Kalisza. (opracowanie autorskie, na podstawie planu miasta z roku 1800-1802. repr. z H.Müncha)
• Rys. 3 Plan Poznania z roku 1793. 1 – lokacja pierwotna, 2 – Garbary, 3 – Chwaliszewo, 4 – Ostrów Tumski, 5 – Ostrówek, 6 – Śródka, 7 – Grobla, 8 – Rybaki, Piaski, 9 – Wilda, 10 – Święty Marcin, 11 – Święty Wojciech.
  (opracowanie autorskie nałożone na mapę, mapa ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu)
• Rys. 4 Projekt odbudowy Poznania z lat 1803 – 1804. 1 – Nowy Rynek – obecnie Plac Cyryla Ratajskiego (opracowanie autorskie nałożone na mapę, mapa ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu)